Üretim Kooperatiflerinde Örgütlenme Sorunları ve Çözüm Önerileri

Üretim kooperatiflerinde yaşanan sorunları ortaya çıkarmak ve tespit edilen sorunlar için çözüm önerisinde bulunmak için Erdem AK ve Prof. Dr. Mustafa Bekmezci tarafından bir araştırma gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen araştırmada sorunlar kooperatif ortaklarının algısına göre incelenmiştir. Araştırma, Cumhuriyetimizin 100’üncü yılını kutlama anısına istinaden 16-17 Kasım 2023 tarihinde Ankara’da TARGET tarafından koordine edilen 4’üncü Uluslararası Tarım ve Gıda Etiği Kongresinde bildiri olarak sunulmuştur. Gerçekleştirilen araştırma ve araştırmanın sonuçları ve önerileri aşağıda kısaca özetlenmiştir.

Nitel araştırma deseni olarak “fenomenoloji” kullanılmıştır.

Araştırmada tarımsal kooperatif ortakları ile görüşmeler yapılmıştır.

Katılımcılara üç adet açık uçlu soru sorulmuştur. Bunlar; “(1) Kooperatif ortağı olarak yaşadığınız sorunlar nelerdir? (2) Hangi koşullar bu sorunları yaşamanızda etkili oluyor? (3) Yaşadığınız sorunlarınızı nasıl çözüyorsunuz?” şeklindedir.

Üretim kooperatiflerinde örgütlenme sorunlarının tespit edilmesi maksadıyla yapılan bu çalışmada birinci elden veriler toplanmış, üretim kooperatiflerinin örgütlenme sorunları kooperatif ortakları bakış açısıyla tespit edilmiştir. Kooperatif ortaklarının ifadeleri; pazarlama, üretim, yönetim ve finansman başlıkları altında toplanmıştır.

Katılımcıların pazarlama konusunda yaşadıkları sorunlara yönelik ifadeleri; müşteri bulunamaması nedeniyle ürünlerin satılamadığı veya değerinin altında satıldığı, benzer üretim yapan kooperatiflerin birbiri ile rekabet ettiği, pazarlama bilgisine sahip nitelikli personelin bulunmadığı konuları üzerinde yoğunlaşmıştır. 2019 yılında yapılan Tarım Orman Şurasında da pazarlama faaliyetlerinin yetersiz olduğu; pazar ve fiyat araştırması yapılmadan üretim yapıldığı, ürünlerin kalitesinin düşük olduğu, kooperatiflerin zincir marketlerle rekabet edemediği belirtilmiştir.

Katılımcıların üretim konusunda yaşadıkları sorunlara yönelik ifadeleri; üretimin sürekliliğinin sağlanamadığı, farklı ürünler üretilemediği, üretimle ilgili altyapının eksik olduğu, ortakların üretim hakkında yeterli eğitiminin bulunmadığı konuları üzerinde yoğunlaşmıştır. 2019 yılında yapılan Tarım Orman Şurasında üretim konusunda bir tespitte bulunulmamıştır. Ancak Arif Semerci’nin 2015 yılında Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisinde yayınlanan “Türkiye’de Çiftçi Örgütleri: Tarımsal Amaçlı Kooperatifler Örneği” başlıklı araştırmasında; AB’nde tarım ürünlerinin %30 ile %100’ünün kooperatifler tarafından işlendiğine, bu oranın Türkiye’de %1 ile %10 arasında değiştiğine dair tespiti değerlendirildiğinde kooperatif ortaklarının belirttiği problemlerin üzerinde durulması gerektiği ifade edilebilir.

Katılımcıların yönetim konusunda yaşadıkları sorunlara yönelik ifadeleri; yöneticilerin bilgisinin eksik olduğu, sorunları çözemediği, buna rağmen uzun süre yönetimde kaldığı, yönetime katılım sağlanamadığı üzerinde yoğunlaşmıştır. 2019 yılında yapılan Tarım Orman Şurasında da Türkiye’de kooperatiflerin profesyonelce yönetilmediği ifade edilmiştir. Türkiye’deki kooperatiflerin ortak sayısı tarım işletmesinden fazladır. Bu, bir çiftçinin birden fazla kooperatife ortak olduğunun bir göstergesidir. Yine Türkiye’deki kooperatiflerin ve kooperatif ortak sayısı AB’ne nazaran fazladır ancak, iş hacmi AB kooperatiflerine kıyasla oldukça düşüktür. Bu durum yönetimin etkin olmadığının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Ayrıca, tarımsal kooperatiflerin Tarım ve Orman Bakanlığı ile Ticaret Bakanlığının bünyesinde üç farklı kanuna göre sekiz ayrı alanda ve bu alanların altında farklı ürün veya ürün grubunda ihtisaslaşması, bu kooperatiflerin sayısının 13.000’e yaklaşması yönetim anlamında bir problem olarak değerlendirilebilir. Nitekim Şura kapsamında “görüşünü bildir” adı altında elektronik ortamda doğrudan üreticinin görüşleri alınmış; alınan görüşlerin büyük bir bölümünde üretici örgütlerinin sayısının çok fazla olduğu belirtilmiş, bu örgütlerin de sadece aidat topladığı, yeterli hizmet vermediği ifade edilmiştir.

Katılımcıların finansman konusunda yaşadıkları sorunlara yönelik ifadeleri; üreticinin para kazanamadığı ve/veya parasını zamanında alamadığı, kooperatiflerin kamu ve özel sektör tarafından desteklenmesi gerektiği, katılım payının düşük olduğu konuları üzerinde yoğunlaşmıştır. 2019 yılında yapılan Tarım Orman Şurasında da ortak sayısının az ve katılım payının düşük olmasından dolayı sermayenin yetersiz olduğu, teminat bulunamadığı, tarımsal desteklemenin yetersiz olduğu, ortaklık aidatlarının düzenli ödenmediği, Ziraat Bankasının işlevini yeterince yerine getiremediği belirtilmiştir.

Bu araştırmada üreticilerin üretici örgütlerin temel sorunları; pazarlama, üretim, yönetim ve finansman başlıkları altında ele alınmış olmakla birlikte Tarım Orman Şurasında temel sorunlar; mevzuat, yönetim, denetim, finansman ve sermaye, yapılanma ve işbirliği, pazarlama ve katma değer oluşturma, eğitim ve araştırma, imaj-farkındalık özel sorunlar şeklinde daha geniş perspektiften ele alınmıştır. Tarım Orman Şurasında belirlenmiş sorunların bu araştırmada belirlenmiş sorunlar ile örtüştüğü ifade edilebilir. Şöyle ki; Tarım Orman Şurasında belirlenmiş mevzuat, denetim, yapılandırma ve işbirliği, eğitim ve araştırma ile ilgili sorunlar bu araştırmada tespit edilen yönetim sorunları başlığı altında; imaj-farkındalık sorunları da pazarlama sorunları başlığı altında incelenebilir. Ayrıca Tarım Orman Şurasında belirlenmiş sorunlarla bu araştırmada tespit edilmiş sorunların örtüşmesi Tarım Orman Şurasına katkı sunan katılımcıların sahayı bilmesi, Şuradan önce kamuoyunun görüşlerinin alınması ve bu görüşlerin de değerlendirilmesi ile alakalıdır.

Bu sorunlar karşısında katılımcıların çözüm önerileri; mevzuatla ilgili yeni düzenlemelerin yapılması, kooperatiflerin kamu ve özel sektör tarafından desteklenmesi, ülke çapında kooperatif bilincinin yaygınlaştırılması, her bölgenin ihtiyacına göre hem sosyal hem ekonomik kazanımlar göz önünde bulundurularak kooperatif kurulması, kooperatifçilikle ilgili eğitim verilmesi, aynı alanda çalışan kooperatiflerin birleşmesi, kooperatiflerin rehabilite edilmesi,   kooperatif ürünlerine pozitif ayrımcılık yapılması, üretimin ve pazarlamanın birlikte düşünülmesi ile ilgili konular üzerinde yoğunlaşmıştır.

Üretici örgütlerin bir çatı altında birleştirilmesinin, yönetim, üretim, pazarlama, finansman ve bu konularla ilgili diğer sorunların çözümünde etkili olacağı değerlendirilmektedir. Bu yapılanmanın Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından oluşturulmasının, bu kapsamda mevzuatın bu yapıya uygun bir şekilde yenilenmesinin, kooperatiflerin başta finansal konular olmak üzere her konuda hem devlet hem de özel sektör tarafından desteklenmesini sağlayan tedbirlerin alınmasının, kooperatif ortaklarına kooperatifçilik konusunda eğitim verilmesinin tespit edilen sorunların giderilmesine yardımcı olacağı söylenebilir. Sorunların tespiti ve giderilmesi için tüm paydaşların katılımı ile gerçekleştirilen ve büyük katkılar sunan Tarım Orman Şuralarının devam ettirilmesi ve bu şuralarda alınan kararların bir program çerçevesinde uygulanması da büyük önem arz etmektedir.