Türk Somonun Hızlı Yükselişi

2017 yılındaki bir yazımızda “Karadeniz Somonu Gelecek Vadediyor” başlığıyla konuya değinmiş ve somonla ilgili bazı bilgileri paylaşmıştık [1]. Som yani somon balığının en önemli omega3 kaynağı olarak öne çıkmaktadır. Norveç’in onlarca milyar dolarlık ihraç maddesi olarak dikkatleri üstüne toplamaktadır. Balığın ticari olarak böylesine ön planda olması, onun ticari olarak tescillenen ilk transgenik hayvan olmasına da neden olmuştur [2].

Türk mutfağına ithal balık olarak giren Atlantik somonunun ülkemizde üretimiyle ilgili çalışmalara (Salmo salar), 1980 sonlarında yerli ve yabancı girişimcilerin katılımıyla başlanmıştır. Karadeniz’deki kafeslerde yıllarca süren üretim denemeleri, su sıcaklığının balığın sürdürülebilir ekonomik yetiştiriciliğine uygun olmaması nedeniyle sonlandırılmıştır.   Aynı yıllarda bu kez Karadeniz akarsularında yetişen gökkuşağı alabalığının (Oncorhynchus mykiss) denizlerde kafeslerde beslenmeleri durumunda hızlı büyümeleri, Türk somonu yetiştiriciliğine ivme kazandırdı.  İşlenme kolaylığı ve satış potansiyeliyle bu tür gerek Karadeniz ve gerekse iç baraj ve göletlerde kafes balıkçılığının gelişmesini tetikledi. Böylece ihracat kapıları açılan Türk somonunun üretimi 2023 yılında 78 bin tona ulaştı. Bu üretimi aslında ihracat tetiklemiştir. Rusya’nın 2014 Kırım’ı ilhakını takiben AB ülkeleri bu ülkeye yaptırımlar uygulamaya başladı. Bu kapsamda Norveç Atlantik somonunun Rusya’ya satışının durdurulması Türk somonuna ihracat şansı sağlamıştır. Tabii ki diğer bazı özellikler de Uzak Doğu ülke balık tüketimi ile uyum gösterince 2024 yılında Türk somon ihracatı 498 milyon dolara yükseldi. Böylece Türkiye’nin deniz ürünleri endüstrisi, 2024 yılında ilk kez 2 milyar dolarlık ihracat sınırını aşarak tarihi bir dönüm noktasına ulaşırken, Türk somonu 570 milyon dolarlık levrek ve 507 milyon dolarlık çupra ile birlikte su ürünleri ihracat bayraktarlığını üstlenmiştir.

2000 yılı başlarında alabalık tüketiminde sağlanamayan artış, sektörü tıkanma aşamasına getirdiği bu dönemde, pembe etli ve kılçığı azaltılmış Türk somonunun Karadeniz’deki kafes balıkçılığı, et sıkıntısı yaşayan Türk toplumunun protein açığını kapatma konusunda bir fırsat yaratmışa benziyor. Dünya ortalamasının (22 kg/kişi/yıl) hatta Afrika ortalamasının (10 kg/kişi/yıl) altında olan balık tüketimimizin (6 kg/kişi/yıl) artırılabilmesi için güzel bir fırsat yakalanmıştı. Tarım Bakanlığı, Karadeniz Bölgesinde sürdürülen başarılı alabalık yetiştiriciliğini göz önünde bulundurarak, “Gökkuşağı Alabalığı – Türk somonunun” üretimini teşvik amacıyla, uygun potansiyel bölgeleri saptamakla yola çıktı ve sahilden 5 km içerde Artvin’de 8.500 ton/yıl, Giresun’da 12.000 ton/yıl ve Sinop’ta 32.000 ton/yıl kapasiteli üretim alanları kamuoyuna duyurdu. Bakanlığın hibe desteklerinden de yararlanan üreticiler her yıl ortalama %25 civarında bir artışla üretimlerini bugüne ulaştırdılar.

Bilindiği gibi çiftlik balıkları 1 kg vücut kütlesi kazanmak için 1,1 kg yem yeterli olabilmektedir. Bu miktar kümes hayvanlarında 1,7 kg, sığırlar ise 6,6 kg yeme ihtiyaç duyarlar. 

Somon üretimindeki başarının arkasında çarpıcı sistemlere şahit oluyoruz. Örneğin Trabzon’da kapalı devre yumurta üretim tesisinin projenin ortakları ve paydaşlarına göz attığımızda çok sayıda kuruluşu tek yumruk olarak görmekteyiz; Trabzon İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Doğu Karadeniz İhracatçılar Birliği (DKİB), Sürmene Belediyesi, Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü (SUMAE) ve Trabzon İç Su Ürünleri Yetiştiricileri Birliği.

Sinop Üniversitesinde yapılan araştırmalarda [3] Türk somonunda toplam omega-3 yağ asitlerinin (%12,96) Atlantik somonundan (%11,46) daha yüksek olduğu saptanmıştır.

İhracat fiyatlarının yıllık artışı 2020 yılında 4,73 dolar olan Türk somonunun ortalama ihracat fiyatı 2021 yılında yüzde 25 artışla 5,78 dolara, 2022 yılında ise yüzde 25 artışla 7,1 dolara çıkması çarpıcıdır.

Türk somonunun daha da yüksek katma değerle ihracatı için ülke çapında ARGE arayışları artarak sürdürülmelidir.

Dipnotlar:

[1] https://nazimiacikgoz.wordpress.com/2017/11/09/karadeniz-somonu-gelecek-vadediyor/

[2] http://blog.milliyet.com.tr/gdo-baliklar-artik-market-raflarinda/Blog/?BlogNo=515230

[3] Keskin, İ., Köstekli, B., Emin Erdem, M. “Orta Karadeniz Bölgesinde Satılan Türk Somonu ile Atlantik Somonunun Besin İçeriği ve Yağ Asidi Kompozisyonu Yönünden Karşılaştırılması”, Sinop Akademik Et ve Süt Kurumu Dergisi, (3), 18-25, 2022